Przepisy art. 18a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 18 ustawy Prawo przedsiębiorców (ulga na start) mają zastosowanie także w przypadku lekarza podejmującego działalność gospodarczą, gdy wykonuje ją na rzecz byłego pracodawcy, u którego był zatrudniony na podstawie umowy o pracę jako lekarz stażysta, zawartej na czas określony w celu przygotowania zawodowego, obejmującego realizację programu stażu podyplomowego – taką uchwałę podjął 9 kwietnia 2024 r. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów.

Przypomnijmy, zgodnie z przepisami podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe w okresie pierwszych 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia. Przepisy te nie dotyczą osób, które prowadzą lub prowadziły pozarolniczą działalność w okresie ostatnich 60 miesięcy kalendarzowych przed dniem rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej, lub też wykonują działalność gospodarczą na rzecz byłego pracodawcy, na którego rzecz przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywały w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej. Przedsiębiorca będący osobą fizyczną, który podejmuje działalność gospodarczą po raz pierwszy albo podejmuje ją ponownie po upływie co najmniej 60 miesięcy od dnia jej ostatniego zawieszenia lub zakończenia i nie wykonuje jej na rzecz byłego pracodawcy, na którego rzecz przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywał w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej, nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym przez okres sześciu miesięcy od dnia podjęcia działalności gospodarczej.

Kwestią budzącą kontrowersje na tle zawisłej przed SN sprawy był problem, kiedy czynności wykonywane podczas stażu lekarza są tożsame z tymi, które świadczone są w ramach prowadzonej samodzielnie działalności gospodarczej. Skład siedmiu sędziów już na wstępie zaznaczył, że w powoływanych przepisach literalnie nie ma mowy ani o tych samych, ani takich samych czynnościach. Wskazane przepisy w ogóle nie stanowią wprost o rodzaju czynności czy o sposobie ich wykonywania w zakresie działalności gospodarczej i w zakresie umowy o pracę. Polemikę, również w judykaturze Sądu Najwyższego, wywołało rozstrzygnięcie, kiedy i czy w ogóle czynności wykonywane przez lekarza stażystę są tożsame z tymi, które świadczone są w ramach prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej – dla rozstrzygnięcia wskazanej problematyki zastosowano wykładnię celowościową.

W założeniu ustawodawcy w zakresie obowiązkowych ubezpieczeń społecznych ulgi na start mają stanowić szczególny rodzaj korzyści i zachęty dla przedsiębiorców podejmujących działalność gospodarczą po raz pierwszy lub ponownie po upływie dłuższego czasu. Natomiast ratio legis wprowadzenia wspomnianych regulacji miało jednocześnie przeciwdziałać rozwiązywaniu umów o pracę w celu podjęcia działalności we współpracy z dotychczasowym pracodawcą.

Sąd Najwyższy, odnosząc się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, zwrócił uwagę, że w zakresie wyrażonej w Konstytucji RP wolności działalności gospodarczej mieści się zarówno wolność wyboru ścieżki zawodowej i kierunku podejmowanej działalności gospodarczej, jak i wolności jej wykonywania. Jest to prawo do samodzielnego decydowania o zakresie i formach tego udziału mieszczących się w ramach prowadzenia działalności gospodarczej. Dalej wskazał, że zawody lekarza i lekarza dentysty zaliczane są do zawodów zaufania publicznego, o których mowa w Konstytucji RP. Szczególne funkcje przypisuje się w tym przypadku samorządowi zawodowemu, który sprawuje pieczę nad należytym wykonywaniem zawodu, prowadzi rejestr osób aktualnie wykonujących zawód zaufania publicznego, ma odpowiedni wpływ na kształtowanie zasad odbywania szkolenia zawodowego.

Przechodząc już do samej analizy przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, SN podkreślił, że staż podyplomowy obejmuje doskonalenie umiejętności praktycznych oraz pogłębienie wiedzy teoretycznej w ustawowo dookreślonych dziedzinach medycyny. Lekarz i lekarz dentysta odbywają staż podyplomowy na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony w celu przygotowania zawodowego, obejmującego realizację programu stażu podyplomowego, pod nadzorem lekarza albo lekarza dentysty posiadającego specjalizację. SN zwrócił też uwagę, że w zamkniętym katalogu wskazanej powyżej ustawy określono zakres czynności, do wykonywania których lekarz stażysta jest uprawniony. Większość merytorycznych czynności lekarz stażysta wykonuje „po konsultacji”, „po uzgodnieniu” lub „we współpracy” z opiekunem. Nadzór ze strony innego lekarza jest istotnym elementem związanym ze statusem stażysty, gdyż zasadniczo lekarze wykonują swój zawód samodzielnie.

SN zaznaczył, że przepisy dotyczące umowy o pracę na czas określony, zawieranej z lekarzem w ramach odbywania stażu, są przepisami szczególnymi w stosunku do przepisów Kodeksu pracy, a umowa z lekarzem stażystą jest szczególnym rodzajem umowy na czas określony, której podstawowym zadaniem jest przygotowanie do wykonywania zawodu. Terminowa umowa o pracę zawierana jest na podstawie skierowania okręgowej rady lekarskiej, co istotnie osłabia podstawową zasadę wolności stosunku pracy. Czas jej trwania został powiązany z czasem trwania szkolenia narzuconego odgórnie. Umowa o pracę na czas określony jest instrumentem służącym uzyskaniu przez stażystę prawa wykonywania zawodu i czynnikiem stabilizującym jego status. Umowa ze stażystą nie jest wynagradzana przez pracodawcę, lecz finansowana ze środków publicznych na podstawie umowy między ministrem zdrowia a marszałkiem województwa. Dopiero zaliczenie stażu podyplomowego oraz zdanie lekarskiego egzaminu końcowego/lekarsko-dentystycznego egzaminu końcowego stanowią warunki uzyskania prawa wykonywania zawodu lekarza/lekarza dentysty.

Rozpatrując problem zakresu tożsamości czynności wykonywanych w ramach stosunku pracy i wchodzących w zakres działalności leczniczej, jednoznacznie można stwierdzić, że czynności, które mogą być wykonywane przez lekarza stażystę w ramach umowy o pracę, zawartej na czas określony w celu przygotowania zawodowego, nie są w pełni tożsame z czynnościami wchodzącymi w zakres wykonywania zawodu lekarza w ramach działalności leczniczej. Czynności, które lekarz stażysta może wykonywać samodzielnie, ograniczają się do diagnostyki oraz wystawiania recept, skierowań i udzielania informacji, nie obejmują zatem działań będących podstawą działalności leczniczej.

Dlatego w ocenie SN należy przyjąć, że lekarzowi prowadzącemu praktykę na rzecz byłego pracodawcy zatrudniającego go jako stażystę przysługuje prawo do ulgi na start i opłacania składek ZUS na preferencyjnych warunkach.

Źródło: Orzecznictwo Sądu Najwyższego: http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia3/iii%20uzp%209-23.pdf